Yaşlılıkla ilgili bazı önemli noktaları akılda tutun. Böylece yaşlı yakınlarınızla yaşamak daha kolaylaşacak…

* Mehmet Onarcan
Evde Bakım Derneği Genel Sekreteri
Life Evde Bakım Genel Müdürü

Yaşlı nüfus oranının yükselmesi, kronik hastalıklardaki artış, kırsal yaşamdan kentsel yaşama geçiş, aile yapısındaki değişiklikler gibi etkenler yaşlılıkta bakım gereksiniminin daha da artmasına sebep oluyor. Bazı ülke örneklerinde yaşlı evleri, bakım evleri gibi kurum içi bakım uygulamalarının ülkemize göre daha yaygın olduğunu gözlemlesek de tüm dünyada bakım ihtiyaçları en çok evde bakım modeli ile karşılanıyor.

Zaten artan yaşlı nüfusla beraber doğan bakım ihtiyacının başka bir modelle karşılanması ülke ekonomileri açısından mümkün gözükmüyor. Dünya Sağlık Örgütü çalışmalarına göre ülkemizde 2050 itibarıyla günlük bakım ihtiyacı olan kişi sayısı 6,6 milyonu bulacak ve Türkiye önümüzdeki 25 yılda bugün yaşlı nüfus bakımından çok daha kalabalık olan Almanya, İngiltere, İtalya gibi ülkelerin önüne geçecek.

Bu bakım ihtiyacının karşılanması ancak evde bakım hizmetlerinin yaygınlaştırılması ile mümkün olabilecek. Ülkemizde mevcut huzurevlerinin kapasitesinin 20 bin civarında olduğunu düşünürsek yaşlıların yüzde 99,6’sının yaşamlarını evde sürdürdüğü sonucuna ulaşıyoruz. Bu alanda yapılan tüm araştırmalar yaşlanan bireylerin kendi doğal ortamlarında yaşamlarını sürdürmeye devam etmek istediklerini, bir takım fizyolojik ya da sağlık problemlerinin ortaya çıkması halinde dahi evlerinde kalmayı tercih ettiklerini gösteriyor. Elbette yaşlıların büyük bir bölümü herhangi bir bakım ihtiyacı olmadan yaşamlarını sürdürmeye devam ediyorlar, ancak yaşlılıkla beraber artan hastalıklar veya ortaya çıkabilecek farkı seviyelerdeki engellilik durumları bakım ihtiyaçlarını ortaya çıkarıyor.

Yaşlıların bakımında aile bireylerinin rolü

Yaşlıların evde bakımında profesyonel hizmet sunuculardan daha çok aile bireyleri ve gönüllüler rol üstleniyor. Evde bakımın sağlık ve sosyal bakım sistemlerinde vazgeçilmez bir hizmet sunum modeli olarak yerleştiği, profesyonel hizmet sunumunun son derece yaygın olduğu ülke örneklerinde bile durum farklı değil. Amerika Birleşik Devletleri’nde 1997 yılında yapılan bir ulusal araştırma hanelerin yaklaşık yüzde 25’inde en az bir bakım veren olduğunu ortaya koydu.

Unutulmaması gereken önemli bir nokta en yakın bir aile bireyi dahi olsa bazı sağlık problemlerinin ortaya çıkması durumunda mutlaka profesyonel destek alınması gerektiği. Ayrıca yaşlılıkla çıkabilecek problemlerin sadece fizyolojik değişimler ya da hastalıklardan ibaret olmadığı, olası psikolojik ihtiyaçların karşılanmasının da son derece önemli olduğu göz ardı edilmemeli. Dolayısıyla profesyonel evde bakım hizmetlerin mutlaka yaygınlaştırılması, bakım veren aile bireylerinin ve gönüllülerin profesyonellerce desteklenmesi ve gözlemlenmesi gerekiyor.

Evde gerekli ortamı yaratmak ve güvenlik

Yaşlıların evde bakımı için en öncelikli gerekliliklerden biri günlük yaşam aktivitelerini ve ihtiyaçlarını herhangi bir bağımlılık olmadan ya da minimum yardım ile sürdürebilmelerini sağlayacak bir ortam yaratmak. Yaşlılıkla beraber gerçekleşen fizyolojik değişiklikler evde kullandığımız bazı mobilyalarda, mutfak ve banyo gibi mekanlarda yeni düzenlemeler yapmamızı gerektirebilecek. Bu düzenlemeler yaşlının kendine yetebilmesini ve daha kolay bir günlük yaşam sürdürmesini sağlamanın yanı sıra evdeki yaşlının güvenliğini sağlamak için de son derece önemli.

Evdeki yaşlıların yaşam kalitesini yükseltebilmek, onlara konforla beraber güvenli çevre de sağlayabilmek için yapılacak düzenlemeler ve alınacak önlemlerin yanı sıra bu amaçla kullanılabilecek ürün ve ekipmanları da araştırmak gerekiyor. Örnek olarak klozet kullanımını kolaylaştıracak bir klozet yükseltici ya da klozetin çevresine yerleştirilebilecek tutunma barları bu günlük aktivitenin herhangi bir yardım almadan gerçekleştirilmesini kolaylaştıracağı gibi düşme riskine karşı da bir önlem olacak. Maalesef ülkemizde bu ihtiyaçların karşılanabilmesi için hizmet sunan profesyonel kurum sayısı neredeyse yok denecek kadar az. İhtiyaç sahibi aileler nereden çözüm bulabileceklerini bilemiyor, hatta bu imkanların varlığından bile haberdar olamıyor.

Gerekli ortamı yaratabilmek için en önemli konulardan biri olan evde yaşlı ve hasta güvenliği gelişmiş ülkelerde başlı başına bir uzmanlık konusu olarak ele alınıyor. Aşağıda yalnızca bazı ana başlıklar olarak yer alan bu konuyla ilgili riskler ve alınması gereken önlemler detaylı olarak sıralandığında şüphesiz oldukça uzun bir liste oluşturacaktır.

-    Banyo ve tuvalette oluşabilecek kaza riskleri
-    Mutfakta oluşabilecek riskler
-    Elektrikli aletlerin kullanımında ve elektrik tesisatı ile ilgili riskler
-    Uygun olmayan zemin koşulların oluşturabileceği riskler
-    Merdivenlerde ve acil durumlarda kaçış sırasında oluşabilecek riskler
-    Tedavi ve bakım için herhangi bir tıbbi cihaz, ekipman kullanımı söz konusu ise bu cihazların yanlış kullanımı, performanslarındaki yetersizlik, teknik bakım ve kontrollerinin düzenli olarak yapılmamasının oluşturacağı riskler
-    İlaç kullanımında oluşabilecek hatalar
-    Ev ortamında uygun koşulların sağlanmaması ve eğitim eksikliği nedeniyle günlük aktivitelerin gerçekleştirilmesinde oluşabilecek riskler

Yaşlı bakımında bakım verenin rol alması gereken temel ihtiyaçlar

Aslında her yaştan insanın temel ihtiyaçları arasında olan ancak yaşlılıkla birlikte destek alarak sürdürülmesi gerekebilen ve dolayısıyla yaşlı bakımını üstlenenlerin rol alması söz konusu olabilecek fiziksel ihtiyaçlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

-    Beslenme
-    Banyo, tuvalet ihtiyaçları ve diğer temizlik, bakım ihtiyaçları
-    Giyinme, soyunma ve diğer günlük aktiviteleri gerçekleştirirken ortaya çıkabilecek ihtiyaçlar
-    Yaşanan ortamın temizliği ve hijyeni
-    Güvenli yaşam ve aktivite ortamının sağlanması
-    Varsa tedavi, sağlık bakımı ihtiyaçları, ilaç kullanımı
-    Sosyal aktivite

Bunların yanı sıra bakım verenler psikolojik temel ihtiyaçlar olan sevgi, saygı, kabul görme, güven, sosyalleşme gibi ihtiyaçları da göz ardı etmemeli. Yaşlılıkta psikolojik ihtiyaçların karşılanması son derece önem kazanıyor.

Yaşlanmayı ve yaşlıları anlayabilmek

Yaşlılara bakım vermek bazı özel bilgi ve becerilere sahip olmayı gerektiriyor. Yaşlılıkla ilgili bazı önemli noktaları akılda tutmak yaşlılara bakım verenlere ve yaşlılarla yaşayanlara yardımcı olacaktır.

-    Yaşlanma doğal bir süreçtir.
-    Tüm canlılar yaşlanır ve bu süreç doğumla başlar.
-    Yaşlanma birdenbire değil yavaş yavaş ve derece derece gerçekleşir.
-    Herkes kendine özgü bir şekilde yaşlanır.
-    Yaşlanma yaşanan yılların sayısından ziyade fiziksel ve zihinseldir, bir insan 35 yaşında yaşlanmışken, 75 yaşındaki biri genç olabilir.
-    Yaşlanmada kalıtım, yaşam tecrübesi ve stres gibi etkenler önemlidir.

Yaşlılara diğer bireylerden farklı bireylermiş gibi davranmak ya da tüm yaşlıları aynı kabul eden bir yaklaşım içinde olmak birçok hatayı beraberinde getirebilir. Bu yüzden şu noktaların da unutulmamasında büyük fayda var:

-    Yaşlılar kendi geçmişleri ile ayrı bireylerdir ve yaşamlarını farklı şekilde hatta aynen gençliklerinde olduğu gibi sürdürmek isteyebilirler. Tüm yaşlıları aynı kabul etmek onlarla yaşamayı ve bakım vermeyi güçleştirir.
-    Yaşlanma öğrenme kapasitesini değiştirmez. Öğrenme süreci biraz yavaşlamış olabilir ancak daha nitelikli olması mümkündür.
-    Yaşlı insanlar da değişebilir ve değişirler. Genellikle kısa bir süre içerisinde birçok değişiklik yapmak zorunda kalırlar. Emeklilik, çocuklarından ayrılma, fiziksel çevrelerini değiştirme (daha küçük ve uygun bir eve taşınma gibi) öncesine göre daha düşük bir gelirle yaşama gibi birçok değişikliği kısa bir süre içerisinde yaşamış olabilirler.
-    Mümkün olduğunca özgürlüklerini korumayı, bağımlı olmadan yaşamayı isterler.
-    Yaşlıların zihinsel becerilerine saygı göstermek önemlidir. Bazıları zenginleştirici öğrenim deneyimlerine dahil olabilirler. Öğrenmeleri gereken şeyleri onlara öğretmeniz mümkündür.

Bakım verenler için bazı hatırlatmalar

-    Yaşlı insanları mevcut ilgi alanlarını geliştirmek ya da yeni ilgi alanları yaratmaları için teşvik etmek önemli.
-    Giyinme, soyunma, banyo, yemek yeme gibi günlük aktiviteleri kişinin mümkün olduğunca kendisinin yapması sağlanmalıdır. Yaşlının durumuna ve ihtiyaçlarına göre yalnızca gerekli olan durumlarda yardımcı olunmalı.
-    Kendisinin ve evin günlük ihtiyaçlarından doğan aktivitelerin en azından bir kısmına dahil edilmeli, yaşlının fiziksel koşulları elverdiğince ve güvenliğini riske atmadan günlük aktivitelerin kendisi tarafından devam ettirilmesi sağlanmalı.
-    İlaç kullanımı ya da diğer tedavilerin düzenli ve hatasız olarak devamlılığı sağlanmalı.
-    İlaç kullanımı ya da diğer tedavilerle ilgili problemler, yaşlının herhangi bir tedaviyi reddetmesi durumu mutlaka sağlık profesyonellerine bildirilmeli.
-    Doğru beslenme birçok rahatsızlığın önlenmesi için önemlidir. Yaşlılar bazen öğün atlayabilir ya da yanlış gıdalarla beslenebilirler. Özellikle bazı sağlık problemleri söz konusu ise doktorun belirlediği diyet doğru bir şekilde uygulanmalı.
-    Yaşlılıkta hafızanın zayıflaması unutkanlığın artmasına sebep olabilir. Bunun için yaşlıları daha öncesine göre daha fazla yazarak, not alarak yaşamaya alıştırmak gerekebilir. Ayrıca bazı hatırlatıcı sistemlerin en basit olarak evin belli yerlerinde notların kullanılması faydalı olabilir.
-    Kalp hastalıkları, tansiyon gibi rahatsızlıklara sahip olan kişilerin ani hareketlerden kaçınması sağlanmalı.
-    Yaşlılıkta reflekslerin yavaşlayacağı, hareketlilikte dengenin zayıflayabileceği göz önünde bulundurulmalı, hareketlilik mümkün olduğunca kısıtlanmamalı ancak gereksiz ve tehlike yaratabilecek hareketlerden de kaçınılmalı.
-    Yaşlıların bulunduğu ortamlar iyi havalandırılmalı diğer taraftan ortam sıcaklığına da dikkat edilmeli. Normal vücut sıcaklığının korunması önemli.